Małe drapieżniki z wielkim znaczeniem – sumiki karłowate z rodzaju Microglanis w Ameryce Południowej
Sumiki karłowate z rodzaju Microglanis to niewielkie ryby denne o długości ciała wynoszącej zazwyczaj od 3 do 8 centymetrów. Ich nazwa pochodzi od greckich słów mikros („mały”) i glanis (sumik), co nawiązuje do ich rozmiarów i taksonomicznego pokrewieństwa z sumowatymi. Są to ryby bentosowe, prowadzące nocny tryb życia, z charakterystyczną krępą sylwetką, szerokim pyskiem oraz trzema parami wąsików, które umożliwiają im lokalizowanie zdobyczy w ciemnym środowisku rzecznym.
Różnorodność i taksonomia
W ostatnich dwóch dekadach naukowcy zidentyfikowali wiele nowych gatunków, co wskazuje na niedoszacowaną dotąd różnorodność tego rodzaju. Przykładem są m.in. gatunki Microglanis lundbergi i M. lucenai opisane w 2024 roku przez Claudemira Lucenę i Carlosa Lucenę z Museu de Ciências Naturais (Porto Alegre, Brazylia). W pracy tej autorzy zwracają uwagę, że:
„Różnice morfometryczne i ubarwieniowe, które wcześniej uchodziły za zmienność wewnątrzgatunkową, w rzeczywistości odpowiadają za istnienie odrębnych, wyspecjalizowanych gatunków lokalnych.”
(Lucena & Lucena, 2024, Revista Brasileira de Zoologia)
Obecnie znanych jest 29 gatunków, ale eksperci przypuszczają, że ich liczba może być znacznie większa — wiele populacji czeka jeszcze na formalny opis.
Zasięg występowania i siedliska
Rodzaj Microglanis obejmuje kilkadziesiąt gatunków, których zasięg obejmuje wiele dorzeczy Ameryki Południowej, w tym m.in.:
Amazonka (np. w Brazylii, Peru, Ekwadorze, Kolumbii)
– Microglanis aff. parahybae występuje w brazylijskiej części dorzecza Amazonki,
– Microglanis secundus opisany został z peruwiańskiego dorzecza Amazonki.
Orinoko (Wenezuela, Kolumbia)
– Microglanis variegatus występuje w zlewisku Orinoko w Kolumbii.
Paraná–Paraguay (Paragwaj, Argentyna, południowa Brazylia)
– Microglanis malabarbai zasiedla rzeki regionu południowej Brazylii i Paragwaju,
– Microglanis cibelae został opisany z dorzecza Paraná w Argentynie.
San Francisco (wschodnia Brazylia)
– Microglanis cottoides znany jest z górnych partii dorzecza São Francisco i przybrzeżnych rzek południowo-wschodniej Brazylii.
Magdalena (Kolumbia)
– Microglanis leptostriatus występuje w kolumbijskim dorzeczu rzeki Magdalena.
Niektóre gatunki występują również w dopływach mniejszych rzek atlantyckiego wybrzeża Brazylii, np.:
– Microglanis iheringi – jeden z bardziej znanych gatunków, występuje w przybrzeżnych systemach wodnych południowo-wschodniej Brazylii (np. w stanach São Paulo i Rio de Janeiro).
Poszczególne gatunki mają często ograniczony, lokalny zasięg – wiele z nich to endemity konkretnych rzek lub regionów.
Siedliska:
Sumiki z rodzaju Microglanis zasiedlają głównie wody słodkie o następujących cechach:
Małe i średnie cieki wodne: strumienie, rzeki i dopływy o spokojnym lub umiarkowanym nurcie.
Gatunek Microglanis parahybae preferuje górskie strumienie z bystrym nurtem.
Wody dobrze natlenione, często czyste, choć niektóre gatunki mogą tolerować mętniejsze warunki.
Podłoże kamieniste lub piaszczyste z obecnością ukryć, takich jak korzenie, opadłe liście, skały.
Microglanis cottoides często spotykany jest w miejscach z gęstą roślinnością wodną i licznymi kryjówkami.
Wody o temperaturze tropikalnej (zwykle 22–28°C).
Są to ryby denne i nocne, które większość czasu spędzają ukryte przy dnie, wychodząc głównie nocą w poszukiwaniu pożywienia (drobnych bezkręgowców).
Podsumowanie:
Zasięg: Szeroki, obejmujący główne dorzecza Ameryki Południowej – od Kolumbii po Argentynę. Przykłady to m.in. Microglanis iheringi (Brazylia), M. variegatus (Kolumbia), M. malabarbai (Paragwaj).
Siedlisko: Małe i średnie, dobrze natlenione cieki wodne, z różnorodnym dnem i kryjówkami; wody tropikalne.
Żerowanie i dieta
Sumiki Microglanis są przydennymi drapieżnikami, które wykorzystują swoje wyostrzone zmysły mechaniczne i chemiczne, aby wykrywać pokarm ukryty w mule dennym. W nocy przeszukują podłoże, poruszając się zygzakowato lub czekają nieruchomo w ukryciu, reagując na najdrobniejsze wibracje.
W badaniach przeprowadzonych przez Roberta Malabarbę i współpracowników, analiza zawartości żołądków Microglanis cottoides wykazała, że głównym składnikiem diety są larwy muchówek:
„Analiza zawartości przewodów pokarmowych osobników z południowobrazylijskich rzek wykazała dominację larw muchówek (Diptera), zwłaszcza w porze deszczowej, gdy poziom wody rośnie i zwiększa się ilość materii organicznej.”
(Malabarba et al., 2013, Neotropical Ichthyology)
Techniki polowania
W pracy opublikowanej w Journal of South American Ichthyology, Wilmar Ruiz i Oscar Shibatta opisali dwa dominujące sposoby zdobywania pokarmu przez Microglanis:
Połączenie przydennego trybu życia z wysoką wrażliwością na drgania umożliwia sumikom Microglanis skuteczne wykorzystywanie mikrosiedlisk bogatych w bezkręgowce, szczególnie pod osłoną nocy.”
(Ruiz & Shibatta, 2016, JSAI)
Techniki polowania sumików z rodzaju Microglanis:
1. Aktywność nocna (nokturnalizm):
Sumiki Microglanis to ryby nocne. Największą aktywność żerującą wykazują po zmroku, co pozwala im unikać drapieżników oraz konkurować z innymi rybami o pokarm w mniej zatłoczonym środowisku. W ciągu dnia ukrywają się wśród kamieni, korzeni, liści lub w osadach dennych.
2. Polowanie przydenne:
Ryby te są denne (bentosowe) – cały proces żerowania odbywa się przy dnie zbiornika wodnego. Poruszają się powoli wzdłuż podłoża, przeszukując je za pomocą czułych wąsików czuciowych (barbeli), które umożliwiają wykrywanie pokarmu nawet przy zerowej widoczności.
3. Zmysł dotyku i chemiczny (chemorecepcja):
Sumiki Microglanis wykorzystują barbele (wąsiki) jako narząd dotyku i smaku – służą one do wykrywania drgań, ruchów oraz substancji chemicznych wydzielanych przez potencjalne ofiary, takie jak owady wodne, larwy, skorupiaki czy resztki organiczne.
4. Sposób polowania – aktywne wyszukiwanie vs. czatowanie:
- W warunkach bogatych w kryjówki i roślinność sumiki mogą stosować strategię czatowania – pozostają nieruchome w ukryciu i atakują nagle, gdy ofiara znajdzie się w pobliżu.
- W ubogim środowisku częściej stosują aktywną penetrację dna, poruszając się po jego powierzchni i przeszukując osady w poszukiwaniu zdobyczy.
5. Dieta i oportunizm:
Sumiki z rodzaju Microglanis są drapieżnikami oportunistycznymi – ich dieta obejmuje:
- drobne bezkręgowce (larwy ochotkowatych, wodne owady, skorupiaki),
- jaja i larwy innych ryb,
- detrytus organiczny (szczególnie w przypadku niedoboru żywego pokarmu).
Ich dieta jest elastyczna, co pozwala im przetrwać w różnych warunkach środowiskowych.
6. Zachowania antydrapieżnicze podczas polowania:
Podczas żerowania sumiki są ostrożne – poruszają się skokowo, często zastygały w bezruchu lub przemieszczają się wśród struktur dających osłonę. Unikają otwartej przestrzeni, co zmniejsza ryzyko bycia zauważonym przez drapieżniki.
Podsumowanie – kluczowe cechy technik polowania Microglanis:
- Nocna aktywność żerująca – unikanie konkurencji i drapieżników.
- Polowanie przy dnie – wykorzystanie barbeli do wykrywania ofiar.
- Czujność i ostrożność – częste wykorzystywanie osłon terenu.
- Oportunistyczna dieta – elastyczne podejście do dostępnego pokarmu.
- Taktyki zależne od środowiska – od czatowania po aktywne przeczesywanie dna
Rola ekologiczna
Sumiki karłowate pełnią ważną funkcję w regulacji populacji larw owadów wodnych – m.in. meszek (Simuliidae), które są potencjalnymi wektorami chorób. W badaniach ekotoksykologicznych przeprowadzonych przez Danielę Oliveira i zespół w dorzeczu São Francisco, wykazano, że obecność Microglanis może znacząco ograniczyć liczebność larw:
„W kontrolowanych warunkach laboratoryjnych populacje Microglanis ograniczały biomasę larw Chironomidae o ponad 40% w ciągu 7 dni.”
(Oliveira et al., 2021, Brazilian Journal of Aquatic Biology)
Ponadto, ryby te uczestniczą w bioturbacji — poprzez ruchy w mule dennym wspomagają rozkład materii organicznej i poprawiają strukturę podłoża, co sprzyja cyrkulacji składników odżywczych.
Zachowania agresywne i interakcje społeczne
W warunkach silnej konkurencji o zasoby — np. w okresowo wysychających zbiornikach — sumiki karłowate potrafią wykazywać zachowania terytorialne i agresywne. Obserwowano przypadki odpychania rywali z zajętych kryjówek oraz incydenty kanibalizmu, szczególnie u larw i młodocianych osobników tuż po wykluciu.
„W sytuacjach niedoboru pokarmu młode osobniki potrafią atakować osobniki mniejsze, a nawet przedstawicieli własnego gatunku. Jest to forma konkurencji ekstremalnej.”
(Shibatta, 2012, Estudos Neotropicais de Ictiologia)
Rozmnażanie – rozdział z tajemnicami
Mechanizmy rozrodu u Microglanis pozostają słabo poznane. Nieliczne obserwacje terenowe i akwariowe sugerują, że ryby te przystępują do tarła w porze deszczowej, składając ikrę w trudno dostępnych kryjówkach, takich jak przestrzenie między kamieniami czy gęste kępy korzeni. Badania nad M. iheringi wykazały, że samica może złożyć do 650 jaj w sezonie, a rozwój larw jest szybki — pełną dojrzałość osiągają w ciągu kilku miesięcy.
Brak opieki rodzicielskiej, szybki rozwój larw i sezonowość rozmnażania sugerują strategię typu r, charakterystyczną dla ryb zasiedlających środowiska o zmiennych warunkach wodnych.
(Gomes & Shibatta, 2015, Environmental Biology of Fishes)
Rozmnażanie sumików z rodzaju Microglanis nie jest jeszcze w pełni poznane, zwłaszcza w warunkach naturalnych, ale dostępne obserwacje – zarówno z badań naukowych, jak i z hodowli akwariowej – pozwalają nakreślić ogólny obraz ich biologii rozrodczej.
Rozmnażanie sumików z rodzaju Microglanis:
- Strategia rozrodcza – rozród jajorodny:
Sumiki Microglanis są rybami jajorodnymi. Samice składają jaja, które są zapładniane zewnętrznie przez samce. Nie opiekują się potomstwem – po tarle dorosłe osobniki nie chronią ani jaj, ani narybku.
- Sezon rozrodczy:
W warunkach naturalnych rozmnażanie tych ryb jest zwykle związane z pora deszczową, gdy:
- wzrasta poziom wody,
- temperatura nieco się podnosi,
- zwiększa się dostępność pożywienia i miejsc do składania ikry.
Taki okres sprzyja rozrodowi wielu ryb tropikalnych, w tym Microglanis.
- Zachowania godowe:
Zachowania rozrodcze u tego rodzaju są dość subtelne. W warunkach akwarium obserwowano:
- wzajemne ocieranie się,
- gonitwy samca za samicą,
- pozycjonowanie ciała w celu synchronizacji wypuszczenia jaj i mleczka.
- Składanie jaj: Samica składa niewielką liczbę jaj (zwykle kilkadziesiąt do ponad stu), Jaja są lepkie i przyczepiają się do podłoża, roślin, kamieni lub innych struktur dennych, Mają średnicę około 1–1,5 mm.
- Rozwój zarodkowy i wylęg: Inkubacja trwa zazwyczaj 2–4 dni, w zależności od temperatury (optymalna to 25–28°C), Po wylęgu larwy początkowo przytwierdzają się do powierzchni (np. szyb lub liści) i wykorzystują woreczek żółtkowy, Po kilku dniach zaczynają samodzielnie pływać i żerować.
- Brak opieki rodzicielskiej:
Dorosłe ryby nie wykazują żadnej opieki nad ikrą czy potomstwem. Co więcej, mogą zjadać jaja lub narybek, jeśli mają do nich dostęp – stąd w hodowli często oddziela się ikrę od dorosłych.
W akwariach rozmnażanie tych ryb jest rzadkie, lecz udokumentowane. Wymaga odpowiednich warunków termicznych (24–26°C) oraz obecności licznych kryjówek. Larwy wylęgają się w ciągu 24 godzin, a po kilku dniach zaczynają samodzielnie żerować.
Bibliografia:
- Malabarba, R. et al. (2013). Feeding ecology of Microglanis cottoides in southern Brazil. Neotropical Ichthyology.
- Ruiz, W. & Shibatta, O. A. (2016). Nocturnal foraging strategies of Microglanis spp. Journal of South American Ichthyology.
- Oliveira, D. et al. (2021). Microglanis species as bioindicators in Chironomidae control. Brazilian Journal of Aquatic Biology.
- Soares-Porto, L. M. (1995). Ichthyofauna and trophic dynamics in southern streams. Doctoral thesis, USP.
- Gomes, C. & Shibatta, O. A. (2015). Reproductive cycles and larval development of Microglanis. Environmental Biology of Fishes.
- Lucena, C. A. & Lucena, Z. M. S. (2024). New species of Microglanis from the Brazilian Shield. Revista Brasileira de Zoologia.
