Ryby i reputacja — jak Labroides dimidiatus zmienia nasze wyobrażenie o inteligencji wodnych stworzeń

W świecie zwierząt „inteligencja” często kojarzy się z dużym mózgiem — ludzie, naczelne, ptaki krukowate czy delfiny stanowią najbardziej znane przykłady. Tymczasem na rafach koralowych, wśród tysięcy gatunków ryb, żyje maleńka ryba o nazwie wargatek sanitarnik (Labroides dimidiatus), która nie tylko wspiera inne gatunki, ale także zachowuje się tak, jakby… dbała o swoją reputację. To odkrycie odmienia sposób, w jaki myślimy o zdolnościach poznawczych ryb i ich życiu społecznym.

Natura mutualizmu — relacje między gatunkami

Labroides dimidiatus jest jedną z najbardziej znanych ryb „czyścicieli” raf koralowych. Oferuje usługę innym rybom — klientom — usuwając pasożyty i martwą tkankę ze skóry i skrzeli. W zamian za to otrzymuje pożywienie i ochronę. Taka relacja określana jest jako mutualizm — obie strony odnoszą korzyści. Inne ryby często ustawiają się w kolejkę, aby skorzystać z usługi wargatka, który przy okazji przyciąga do siebie także duże drapieżniki, spokojnie świadcząc swoje usługi w ich „towarzy­stwie”.
Wikipedia

Jednak wraz z rozwojem badań behawioralnych okazało się, że to nie jest tylko prosta wymiana usług — Labroides działa w sposób strategiczny, a jego zachowanie zależy od tego, czy jest obserwowane.

Ewolucja oszustwa i reputacji

Choć ryba ma usuwać pasożyty, czasami się „oszukuje” i zamiast tego zjada śluz ciała klienta — bardziej wartościowy energetycznie, ale niepożądany przez klienta. Taki „grzech” często kończy się ucieczką klienta, co oznacza utratę posiłku dla wargatka.

Badania wykazały fascynujące zachowanie: gdy inne ryby obserwują proces czyszczenia (czyli są świadkami interakcji), Labroides rzadziej oszukuje. W obecności „publiczności” wargatki częściej trzymają się uczciwej współpracy, a mniej jedzą śluzu. Inne ryby, które widzą oszukiwanie, uczą się i w przyszłości unikają tych czyścicieli, co oznacza realne konsekwencje dla reputacji nieuczciwych osobników.

To zachowanie jest analogiczne do rywalizacji o dobrą reputację wśród bardziej zaawansowanych społecznie zwierząt — a więc pojęcie reputacji nie jest domeną tylko ssaków czy ptaków.

Świadomość społeczna u ryb?
Nowsze badania sugerują nawet, że Labroides dimidiatus może przejawiać coś na kształt „teorii umysłu” — czyli zdolności przewidywania, co inni osobnicy wiedzą lub myślą. Artykuł opublikowany w Communications Biology wskazuje, że ta ryba zachowuje się tak, jakby była świadoma wpływu, jaki jej działania mają na partnerów interakcji, oraz że potrafi dostosowywać zachowanie do kontekstu obserwacji społecznej.

To fenomen, który w biologii uważany jest za zaawansowaną umiejętność poznawczą, wcześniej obserwowaną głównie u naczelnych, psów czy ptaków.

Test lustra – co to mówi o samoświadomości?

Jeszcze bardziej zdumiewające jest to, że wargatki przeszły tzw. test lustra, w którym umieszczono na ich ciele znaczniki i obserwowano reakcję na własne odbicie. Wyniki wskazują, że ryby rozpoznawały, że odbicie to ich własne ciało, a nie inny osobnik — co jest jednym z klasycznych testów świadczących o istnieniu samoświadomości w świecie zwierząt.

Co z tego wynika?

Odkrycia dotyczące Labroides dimidiatus wywołały debatę w nauce: czy ryby są zdolne do złożonego myślenia społecznego? Wygląda na to, że tak — choć ich mózgi są znacznie mniejsze i mniej skomplikowane niż mózgi ssaków, potrafią realizować zadania wymagające:

• uczenia się społecznego,
  
• monitorowania obserwatorów,
  
• dostosowywania własnego zachowania do kontekstu,
  
• utrzymywania „dobrego wizerunku” w grupie.

Badania nad wargatkami wskazują, że inteligencja i strategie społeczne są bardziej uniwersalne w królestwie zwierząt, niż wcześniej sądzono, i że ewolucja znalazła różne drogi do podobnych rozwiązań poznawczych.

Źródła naukowe:

1. Badania o reputacji i zachowaniach strategicznych czyścicieli:
   One bite can destroy a reputation, even if you are a fish — badanie z Current Biology Phys.org
2. Badania nad teorią umysłu i zachowaniem społecznym:
   Cleaner fish are sensitive to what their partners can and … – artykuł w Communications Biology pokazujący zdolności społeczne Labroides.
3. Badania nad czyszczeniem i manipulacją klientami:
   The Neurobiology of Mutualistic Behavior: The Cleanerfish … – przegląd badań nad wzajemnymi interakcjami wargatków i ich klientów.
4. Ewolucja zachowań i ich konsekwencje informacyjne:
   Wikipedia i inne źródła opisujące naturalne zachowania Labroides dimidiatus.