Jezioro Niegocin – problemy mazurskiego jeziora

Niegocin jest trzecim pod względem rozmiarów akwenem w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Niestety borka się ono z wieloma problemami, których powodem jest człowiek….

O jeziorze Niegocin.

Powierzchnia jeziora wynosi około 26 ha, zaś głębokość maksymalna 39,7 m. Wskutek bardzo zróżnicowanej konfiguracji dna (wiele płycizn i głęboczków) głębokość średnia jeziora to 13,5 m. Długość jeziora Niegocin wynosi 10800m, zaś szerokość 4800m. Dno piaszczysto – muliste lub piaszczysto – żwirowe, miejscami występują podwodne formacje kamienne. Niegocin jest jeziorem o pochodzeniu wytopiskowym (morenowym). Według ekologicznej typologii jezioro należy do typu sielawowego. Pogłowie ryb w jeziorze Niegocin jest bardzo urozmaicone, występuje tu 16 gatunków, m.in.: sielawa, sieja, ukleja, krąp, miętus, płoć, wzdręga, leszcz, szczupak, okoń, sandacz czy węgorz. Wzdłuż brzegów widoczne bardzo rozległe trzcinowiska, znajdujące się na około 2/3 linii brzegowej (trzcina pospolita i pałka szerokolistna). Roślinność podwodna zajmuje około 15% powierzchni dna i stanowi miejsca do składania ikry dla zamieszkujących jezioro ryb fitofilnych. Na przestrzeni ostatnich lat znacznie zubożała – występuje różnie obficie wokół wszystkich brzegów i na wypłyceniach śródjeziornych; przeważają glony nitkowate, rdestnica, wywłócznik i rogatek. Przejrzystość wody maksymalnie do 4 m. Jezioro Niegocin ma trzy małe wyspy o łącznej powierzchni 3,9ha. Ich nazwy to: Grajewska Kępa, Wyspa Ptasia oraz Sitówka.

Brzegi jeziora przeważnie niskie i płaskie. Otoczenie mało urozmaicone, przeważają pola i łąki. Nazwę Niegocin wprowadzono urzędowo w 1949 roku, zastępując poprzednią niemiecką nazwę jeziora – Löwentin See. Od czasu otwarcia w 1995 roku biologiczno – mechanicznej oczyszczalni ścieków w Giżycku i likwidacji galwanizerni w Wilkasach obserwuje się radykalną poprawę jakości wód w jeziorze Niegocin. Istnieje wiele punktowych źródeł zanieczyszczeń wokół jeziora. Zbiornik należy do II kategorii podatności na degradację a jego wody zakwalifikowano do III klasy czystości. W porównaniu z latami poprzednimi obserwuje się nieznaczną poprawę jakości wody. Jezioro jest zasobne w związki biogenne, stężenia fosforanów wiosną oraz w hypolimnionie latem przekraczają wartości dopuszczalne dla I-III klas czystości.

Zanieczyszczenia jeziora Niegocin.
 To przede wszystkim butelki i puszki, foliowe reklamówki, także reklamówki w których są śmieci. To często porzucone butelki i puszki po alkoholu, resztki jednorazowych grilli, duża ilość opakowań po wyrobach tytoniowych. Zdarzają się także odpady większych gabarytów, jak np. plastikowe krzesło, czy wiadro, opona samochodowa czy nawet zużyty sprzęt AGD. W strefie przybrzeżnej często spotyka się odpady pozostawione przez wędkarzy: kłęby żyłki, haczyki, spławiki, worki po zanętach czy puszki po przynętach, a także inne elementy zestawu wędkarskiego. Istotną grupę stanowią także śmieci pozostawione przez żeglarzy: resztki takielunku, liny, karabińczyki, plastikowe odbijacze czy boje, kotwice.

Dlaczego nie należy wyrzucać do wody śmieci organicznych (tzw. kompostowalnych) – resztek jedzenia itd. Wiele osób wyrzuca do wody resztki jedzenia (ogryzki, skórki od cytrusów, kanapki itd.), sądząc, że takie odpady samoistnie i szybko się rozłożą nie stwarzając zagrożenia dla czystości wód.  Tymczasem rozkład tych resztek powoduje zubożenie środowiska wodnego w tlen oraz dostarcza dodatkową dawkę azotu i fosforu do środowiska wodnego, co przyczynia się do obniżenia klasy czystości wody. Podobnie działa karmienie ptactwa wodnego chlebem, który w dodatku jest dla tych zwierząt bardzo niezdrowy i powoduje choroby układu pokarmowego oraz niedobory pokarmowe. Również niekorzystne jest stosowanie nadmiernej ilości zanęty wędkarskiej, która zanieczyszcza zbiornik w taki sam sposób jak odpady organiczne.

Wszelkiego rodzaju odpady papierowe, drewniane czy też ubrania zrobione z włókien naturalnych (chusteczki higieniczne, tampony, papier toaletowy, papierki od cukierków, torby papierowe, karton, bawełna, wełna) również działają niekorzystnie na środowisko wodne. Rozkład celulozy obecnej w tych odpadach wymaga większej ilości tlenu, który czerpany jest z wody. Wrzucanie tego rodzaju śmieci do wody powoduje również wzrost ilości azotu i fosforu w wodzie. Nierzadko obiekty te pokryte są różnego rodzaju farbami (zawierającymi np. metale ciężkie), które w wyniku rozkładu wydzielają do wody toksyczne substancje i dodatkowo spowalniają proces rozkładu śmieci.
Odpady metalowe: puszki aluminiowe, puszki po konserwach, metalowe fragmenty urządzeń rozkładają się w wodzie przez wiele lat. Ponadto puszki mogą stanowić śmiertelne pułapki dla zwierząt bezkręgowych, a nawet kręgowych.

Odpady z tworzyw sztucznych stanowią najliczniejszą grupę śmieci znajdujących się w jeziorach mazurskich. Plastik rozkłada się wielokrotnie dłużej niż tworzywa naturalne, przy czym w procesie rozkładu uwalnia substancje toksyczne do środowiska. Śmieci plastikowe z czasem rozpadają się w postać tzw. mikroplastiku, którego cząstki unoszą się w toni wodnej i są mylone przez ryby czy ptaki wodne z jedzeniem, a w efekcie połykane. Wskutek tego wiele zwierząt choruje i umiera wskutek zatkania lub uszkodzenia przewodu pokarmowego. Ponadto odpady plastikowe, podobnie jak i metalowe, mogą stanowić pułapki dla zwierząt, z których te ostatnie nie mogą się uwolnić i giną.

Czas rozkładu śmieci w środowisku:

•  chusteczka higieniczna – 3 miesięcy
• bilet autobusowy – 3-4 miesięcy
• skórki bananów czy pomarańczy – 5 miesięcy
• niedopałek papierosa – do 5 lat
• plastikowa torba – 400 lat
• puszka aluminiowa – 500 lat
• butelka plastikowa – 100 – 1000 lat
• butelka szklana – min 4000 lat
• puszka po konserwie – 100 lat
• zapałka – 6 mieś
• jednorazowa zapalniczka – 100 lat
• guma do żucia – 5 lat
• kartonik po soku – 3 mieś
• ubranie bawełniane – 4 mieś
• ubranie wełniane – 5 lat
• pielucha jednorazowa 450 lat
• żyłka wędkarska – 600 lat
• ubranie skórzane – 30 – 50 lat
• ogryzek – 5 tyg
• pomalowana deska – 13 lat
• skorupki po jajkach – 1-5 lat
• gumowa opona – 50-80 lat
• kawałek niemalowanego drewna – 10 lat
• papierek po gumie do żucia – 1 mieś.
• gumowa podeszwa – 65 lat

Jezioro Niegocin to oprócz zanieczyszczeń również duże bogactwo zamieszkujących tam ryb.

Ryby jeziora Niegocin
Jazgarz – Gymnocephalus cernuus (Linnaeus, 1758) – pospolita ryba słodkowodna, występująca zarówno w jeziorach, zbiornikach zaporowych, zalewach morskich, jak i rzekach czy starorzeczach. Zamieszkuje strefę przybrzeżną do głębokości 2,5 m. Dojrzałość płciową osiąga w drugim roku życia. Tarło w warunkach Polski przypada na koniec kwietnia i maj. W tym okresie dorosłe ryby składają jaja na roślinności podwodnej lub na żwirowatym i kamienistym dnie. Pokarmem jazgarza jest fauna bezkręgowa, przy czym dla tego gatunku charakterystyczna jest ogromna żarłoczność. W jeziorach jazgarz uważany jest za szkodnika i konkurenta innych ryb.

Karaś pospolity – Carassius carassius (Linnaeus, 1758) – występuje bardzo pospolicie praktycznie we wszystkich rodzajach wód śródlądowych poza szybko płynącymi potokami górskimi. W jeziorach zamieszkuje strefę przybrzeżną, zarośniętą i płytką. Ma bardzo niskie wymagania środowiskowe i wyjątkową odporność na niesprzyjające warunki: jest w stanie przetrwać okresy bez tlenu, w przypadku obniżenia poziomu wody zakopuje się w muł, wyszukując wodę gruntową, a także bez większej szkody wytrzymuje w stanie zamrożonym okres kilkunastu nawet dni. Dojrzałość płciowa uzyskuje w wieku 3-4 lat, zas okres rozrodczy trwa od maja do lipca. Ikra składana jest na płyciznach, wśród gąszczu roślin, do których się przykleja. Karaś pospolity jest rybą wszystkożerną.

Krąp – Abramis bjoerkna (Linnaeus, 1758) – gatunek ten zamieszkuje strefy przybrzeżne jezior oraz wolnopłynące rzeki, gdzie spotykany jest głównie w zastoiskach, do głębokości 1,5 m. Dojrzałość płciową ryby osiągają w wieku 2-7 lat, w zależności od warunków środowiskowych. Tarło przypada w warunkach Polski na koniec maja i początek czerwca. Silnie kleista ikra składana jest na roślinności podwodnej, lub na zalanych łąkach. Pokarmem krąpi są, oprócz planktonu, także wszelkie drobne bezkręgowce bytujące w strefie dna i tuż nad nią: larwy i poczwarki ochotkowatych lub innych owadów, mięczaki oraz skąposzczety.

Leszcz – Abramis brama (Linnaeus, 1758) – gatunek ten zamieszkuje zarówno wody stojące, jak i nizinne rzeki. Leszcz spotykany jest zarówno w strefie przybrzeżnej zamieszkiwanych przez siebie zbiorników, jak i z dala od niej.  Podczas gdy młode osobniki trzymają się raczej strefy przybrzeżnej, to starsze oddalają się wyraźnie od brzegów, penetrując coraz to głębsze partie dna. Leszcz jest rybą stadną. Tarło przypada w polskich warunkach na maj i czerwiec, a odbywa się wśród roślinności podwodnej, do której przykleja się ikra. Niekiedy tarło odbywa się także nad dnem piaszczystym lub nawet mulistym. Baza pokarmowa leszczy jest bardzo szeroka i zmienia się w zależności od jego dostępności, pory roku, a nawet dnia, a przede wszystkim wieku ryb. Obejmuje plankton, drobne bezkręgowce wodne, mięczaki, fragmenty roślin oraz detrytus.

Lin – Tinca tinca (Linnaeus, 1758) – jest rybą żyjącą w stawach, jeziorach i wolno płynących rzekach, chętnie z dnem mulistym, w którym zagrzebuje się w razie zaniepokojenia. Zamieszkuje głównie strefy przybrzeżne, gęsto zarośnięte, gdzie wśród roślinności znajduje schronienie przed drapieżnikami. Liny dojrzewają płciowo w wieku 3-4 lat, przy długości niewiele większej od 14 cm. Tarło u tego gatunku ma przebieg długotrwały, w warunkach Polski od czerwca do sierpnia. W tym okresie ryby składają porcje ikry wśród roślinności wodnej, wybierając miejsca płytkie i muliste. Młode liny odżywiają się planktonem, a w miarę wzrostu także drobnymi bezkręgowcami, by później także połykać mięczaki. Nie gardzą także pokarmem roślinnym. Liny poszukują pokarmu ryjąc w warstwie mułu zalegającej na dnie zamieszkiwanych przez nie zbiorników wodnych.

Miętus – Lota lota (Linnaeus, 1758) – ryba zamieszkująca rzeki, jeziora i zbiorniki przyujściowe, a także wody słonawe. Dojrzałość płciową osiąga od drugiego do czwartego roku życia. Rozród odbywa się zimą, od grudnia do marca i ma miejsce w wodach słodkich z dnem piaszczystym, mulistym, często porośniętym roślinnością zanurzoną, o głębokości do 3 m. Młode miętusy początkowo odżywiają się planktonem i inną fauną bezkręgową, by po osiągnięciu 20 cm długości specjalizować się przede wszystkim w polowaniach na ryby.

Okoń – Perca fluviatilis Linnaeus, 1758 – należy do najpospolitszych gatunków ryb, zasiedlając niemal wszystkie zbiorniki wodne na terenie naszego kraju. Okonie wykazują w zbiorniku wodnym znaczną ruchliwość, wędrując w poszukiwaniu lepszych miejsc żerowania. Tarło okonia w warunkach Polski przypada na koniec kwietnia i maj. W tym czasie osobniki dojrzałe płciowo wędrują na takie obszary dna, gdzie występuje dużo roślinności podwodnej, osłonięte od wiatru zatoczki, czasem śródjeziorne, podwodne wzniesienia kamienisto – piaszczyste. Dojrzałość płciową samce osiągają w 2-3 roku życia, zaś samice w 3-4. Ikra składana jest w taśmach. Młode okonie odżywiają się planktonem i drobnymi bezkręgowcami wodnymi, zaś z wiekiem rozpoczynają polowania także na ryby i raki.

Płoć  – Rutilus rutilus (Linnaeus, 1758) – ryba pospolicie występująca w niemal całej Europie i Azji. Pokarmem młodych płoci jest plankton zwierzęcy oraz drobne bezkręgowce wodne (larwy owadów, rureczniki). W późniejszym wieku płoć zaczyna odżywiać się najchętniej mięczakami wodnymi, do czego bardzo przydatne są jej silne zęby gardłowe.  W sytuacji braku mięczaków ryby zjadają także pokarm roślinny. Młode płocie bytują w pobliżu brzegów jeziora zaś starsze wypuszczają się na większe głębokości. Dojrzałość płciową płocie osiągają w drugim lub trzecim roku życia, przy długości ciała około 10 cm. W okresie poprzedzającym tarło u samców pojawia się tzw wysypka tarłowa na głowie i w górnej, przedniej części tułowia, która znika około 2-3 tygodnie po tarle. Składanie ikry odbywa się najczęściej na przełomie kwietnia i maja. Ryby podpływają ku brzegom, gdzie w płytkiej wodzie, wśród roślinności, składają lepką ikrę. Ikra rozwija się przyczepiona do roślinności, chociaż w sytuacji jej braku, podłożem mogą stać się także kamienie lub żwir. Dorosłe osobniki nie opiekują się potomstwem.

Sandacz – Sander lucioperca (Linnaeus, 1758) – jest rybą typowo słodkowodną, ale może okresowo przebywać w słonawych zalewach i zatokach morskich. Wraz ze zmniejszeniem przezroczystości wody wylęg sandacza zyskuje lepsze warunki rozwoju. Sandacz jest rybą raczej osiadłą, trzymającą się określonego terytorium. Dojrzałość płciową uzyskują te ryby już w wieku 2-3 lat. Ikra składana jest na „gnieździe” pilnowanym przez samca, zaś okres tarłowy tego gatunku trwa w warunkach Polski od końca kwietnia do połowy czerwca. Młode sandacze żywią się początkowo zooplanktonem, by z czasem zacząć interesować się larwami owadów wodnych, a po przekroczeniu 5cm długości także rybami, które stają się głównym ich pokarmem w wieku dorosłym.

Sieja – Coregonus lavaretus (Linnaeus, 1758) – słodkowodna i słonawowodna ryba ławicowa, o bardzo szerokim areale występowania, co było jedną z przyczyn powstania wielkiej różnorodności form ekologicznych: wędrownych, rzecznych i jeziornych. W dużych jeziorach dodatkowo wyróżnia się populacje przybrzeżne, głębinowe oraz pelagiczne, z których każda ma inny sposób odżywiania się. Sieje są rybami bardzo wrażliwymi na zanieczyszczenie środowiska wodnego. Sieje dojrzewają płciowo w 3-4 roku życia. Rozród odbywa się w zależności od rodzaju populacji albo jesienią/zimą, albo wczesną wiosną. Ikra składana jest na dno żwirowo – kamieniste lub piaszczyste, nie jest klejąca. Pokarm siei zależy od rodzaju populacji i obejmuje plankton oraz inne wodne organizmy bezkręgowe.

Sielawa – Coregonus albula (Linnaeus, 1758) – delikatna i wrażliwa na zanieczyszczenia ławicowa ryba słodkowodna, zamieszkująca rzeki, zbiorniki zaporowe  i jeziora w północnej Polsce. Rozród odbywa się na jesienią i zimą na głębokości 3-7 m. Dojrzałość płciową sielawy uzyskują już po roku, a żyją średnio 6-7 lat. Drobna i kleista ikra składana jest na roślinności zanurzonej lub na piaszczystym dnie. Sielawa jest typowym planktonofagiem – poza zooplanktonem jedynie sporadycznie odżywia się larwami ochotkowatych, które wiosną masowo przemieszczają się z dna ku powierzchni, stanowiąc wówczas łatwy łup. Gatunek ten należy do najcenniejszych ryb w Polsce.

Stynka – Osmerus eperlanus (Linnaeus, 1758) – krótkowieczna ryba ławicowa, zamieszkująca raczej strefę śródjezierza. Dojrzałość ryby uzyskują już w pierwszym, a najdalej w drugim roku swojego krótkiego życia. W warunkach Polski tarło przypada na okres od marca do maja i odbywa się gromadnie na płyciznach o dnie piaszczystym lub kamienistym. Pokarmem młodych stynek jest plankton początkowo roślinny, zaś później także zwierzęcy. Wraz ze wzrostem zaczynają dominować larwy owadów wodnych, a w końcu także mniejsze ryby.

Szczupak – Esox lucius Linnaeus, 1758 – drapieżnik żywiący się rybami oraz innymi kręgowcami wodnymi (według dostępności). Na ofiarę wyczekuje w bezruchu, często w gąszczu roślin lub w kryjówce pod zatopionym konarem czy głazem, a następnie znienacka atakuje. Około 30% długości ciała szczupaka zajmuje głowa, a wraz z nią wyjątkowo szeroko otwierająca się paszcza, wyposażona w liczne, drobne, igiełkowate i wygięte ku tyłowi zęby. Szczupaki osiągają dojrzałość w drugim lub trzecim roku życia, samce zwykle o rok wcześniej od samic. Rozród odbywa się wczesną wiosną i ma miejsce w strefie przybrzeżnej jezior oraz w połączonych z nim kanałami czy rowami, a nawet rozlewiskami pokrytymi roślinnością. Ikra rozrzucana jest wśród roślinności podwodnej, do której się przykleja. Dorosłe ryby nie opiekują się potomstwem. Z uwagi na znaczne rozmiary ciała oraz łatwość brania przynęty szczupak jest rybą wyjątkowo atrakcyjną dla wędkarzy.

Ukleja – Alburnus alburnus (Linnaeus, 1758) – pospolita ryba występująca zarówno w rzekach, jak i jeziorach. Samce dojrzewają płciowo w wieku dwóch lat, samice zaś dopiero w trzecim lub nawet czwartym roku życia. Tarło w warunkach Polski rozpoczyna się w czerwcu, ukleja do tego celu wybiera płycizny maksymalnie do głębokości 1 metra, na których znajdują się kamienie porośnięte mchem, roślinność wynurzona lub jakiekolwiek przedmioty na granicy wody i powietrza. Tam odbywa się składanie ikry.  Pokarmem uklei są początkowo zooplankton, zaś dorosłych także owady wodne, a nawet larwy innych ryb oraz pokarm roślinny.

Węgorz  europejski – Anguilla anguilla (Linnaeus, 1758) – ryba dwuśrodowiskowa: po kilkuletnim pobycie w wodach słodkich i osiągnięciu dojrzałości płciowej, rozpoczyna jesienią wędrówkę do Morza Sargassowego,  gdzie odbywa tarło przypuszczalnie wiosną. Po rozrodzie dorosłe osobniki prawdopodobnie wyczerpane giną.  Larwy węgorzy odbywają wędrówkę powrotną do wód słodkich, przechodząc w tym czasie szereg przemian. Młode węgorzyki początkowo odżywiają się bezkręgową fauną wodną, a w miarę wzrostu ich jadłospis wzbogaca się o ryby, żaby i raki.

Wzdręga – Scardinius erythrophtalmus (Linnaeus, 1758) – gatunek bardzo pospolity, jednak mniej liczny niż płoć. Występuje w wodach spokojnych: zwykle w jeziorach, stawach, zbiornikach zaporowych a także w wolno płynących rzekach i starorzeczach. Siedliskiem wzdręgi jest strefa przybrzeżna, najchętniej gęsto zarośnięta roślinnością podwodną. Dojrzałość płciową wzdręgi osiągają w drugim i trzecim roku życia. Tarło odbywa się na przełomie kwietnia i maja, a poprzedzone jest wystąpieniem wysypki tarłowej u samców. Ikra składana jest na roślinach wyższych i glonach nitkowatych. Pokarmem młodych wzdręg jest zarówno zooplankton wraz z fauną denną, jak i roślinność. Dorosłe osobniki natomiast odżywiają się głównie roślinami, z niewielkim tylko dodatkiem owadów.

Autor: Maja Prusińska
Dr nauk rolniczych, dyscyplina rybactwo, specjalność akwarystyka
maja@infish.com.pl